Haakwerk van Johanna Schweizer uit 2011
Aan het einde van het afgelopen decennium gingen we met z’n allen weer “bewuster consumeren”, lokaal geproduceerd en ambacht als tegengeluid op de bio- en massa-industrie. Ondertussen zijn we 3 jaar verder en wordt er ineens wel heel veel gemaakt en verkocht onder het predikaat “handgemaakt” en “ambacht”. Voor Museum Boijmans van Beuningen een aanleiding om een tentoonstelling te maken over ambacht door de tijd en haar huidige vorm onder de titel “Hand Made, lang leve het ambacht”.
In de historie verbinden we ambacht met de gildenstructuur, waar de meester het ambacht over meerdere jaren overdroeg op de gezel en elk gilde iets unieks kon dat door niemand zomaar kon worden nagebootst. Maar tijden zijn veranderd en de producten van de meeste ambachten worden al heel lang, steeds beter en alsmaar goedkoper uitgevoerd door de meest ingenieuze machines of ambachtslieden uit lage lonen landen. De term ambacht lijkt hierdoor vooral een marketing term te zijn geworden, net zoals eko, bio, kleinschalig, boer en handgemaakt.
Aan de ene kant wordt de term benut om handwerk een hoger aanzien te geven; het VMBO heeft het stempel “ambachtsschool 2.0” gekregen, aan de andere kant wordt de term benut om meer geld te vragen voor massaal geproduceerde goederen; denk aan supermarktbrood met in koeienletters “AMBACHTELIJK” op het label.
Op internet vinden we Etsy, sinds 2005 een marktplaats voor nieuw en oud handwerk waar de omzet wereldwijd dit jaar waarschijnlijk een miljard euro overstijgt. “Je wilt niet weten wat daar allemaal aan zelfgemaakte spullen wordt aangeboden!” aldus Nienke Simon Thomas, de curator van de tentoonstelling Handmade in de uitzending van kunststof TV. Maar is al dat handgemaakte dan ook ambacht?
Wat is nu echt ambacht? Dat is een vraag die een interessante discussie op kan werpen en dat is misschien ook wel wat de tentoonstelling “Hand made” tracht te doen. Na uitgebreid onderzoek heeft Mevrouw Thomas in het begrip ambacht onderscheid gemaakt tussen 7 karakteriserende thema’s (of misschien wel hedendaagse stigma’s): het resultaat is uniek, het is eerlijk, het is artistiek, het is vakwerk, soms zelfs virtuoos, het is traditioneel of het wordt vlijtig bij huis gemaakt.
Allerlei handgemaakte voorwerpen, van heel oud tot hedendaags, zijn in en op mooi vormgegeven vitrines tentoongesteld. De objecten zijn gegroepeerd in zeven delen van de tentoonstellingsruimte, één voor elk thema. Bij vrijwel ieder voorwerp kun je jezelf vragen stellen als “is dit nu ambacht omdat het virtuoos is?”, of “waarom staat dit bij eerlijk, het is toch ook artistiek?”. De tien stellingen die men krijgt bij de ingang en de toelichting die groot op de wand staat uitgeschreven biedt hierin nauwelijks houvast en er wordt geenszins stelling genomen. Wellicht dat de ‘ambachtslieden’ die de tentoonstelling aankleden met wisselende demonstraties uw vragen kunnen beantwoorden.
Voor de textiele voorwerpen moeten we vooral zijn bij het thema “huisvlijt”. Een thema dat het momenteel erg goed doet, neem alleen al het succes van Etsy. Niet voor niets heeft Boijmans er voor gekozen de tentoonstelling te adverteren met een affiche waarop werk is te zien dat is ontworpen en handgemaakt door textiel kunstenares Johanna Schweizer. Want naast de populariteit van huisvlijt en handwerken doet textiel het ook erg goed op een foto.
Op de muur in de huisvlijthoek staat dat ambachtslieden liever niet in verband worden gebracht met huisvlijt. En dat is een goede verwijzing naar de betekenis van ambacht; niet een eindproduct, maar het proces tot het eindproduct kan men bestempelen als ambacht. Met huisvlijt doelt men op decoratieve werken gemaakt door mensen die zonder specifieke scholing voorwerpen voor alledaags en eigen gebruik vervaardigden of beschilderden, kortom het proces van een hobbyist.
De reden dat textiele huisvlijt het tegenwoordig zo goed doet, komt wellicht omdat we dan zeker zijn dat het niet industrieel is en de onnauwkeurigheid of onregelmatigheid is daar het bewijs van. Het ambacht vraagt echter tijdrovende en daardoor kostbare perfectie, waar in onze economie maar weinig vraag naar is. Het is dan ook niet verwonderlijk dat slechts 10% van de tentoongestelde voorwerpen komt uit de laatste 50 jaar. Dat is een gemiste kans, want er zijn zoveel liefhebbers die het ambacht met hun kennis en vaardigheden levend houden en vernieuwen.
Samenvattend is er in Rotterdam een tentoonstelling te zien waar je kunt genieten van 600 objecten uit de kunstnijverheid en mooi audiovisueel materiaal. In bepaalde tentoongestelde stukken voel je de gedrevenheid van de maker of maakster om boven het eigen kunnen uit te stijgen. Maar met dit overzicht van handgemaakte producten door de jaren heen slaagt de tentoonstelling er niet in de betekenis, de waarde en functie van het ambacht in de huidige samenleving aan te geven.